Ngữ cảnh là gì? Các công bố nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa ngữ cảnh

Ngữ cảnh (context) là tập hợp các điều kiện hoặc yếu tố liên quan đến một sự kiện, hành vi, hoặc phát ngôn, giúp người tiếp nhận hiểu và diễn giải chính xác thông tin được truyền đạt. Trong nghiên cứu ngôn ngữ và truyền thông, ngữ cảnh được xem như một khung tham chiếu để lý giải nghĩa – không có ngữ cảnh, một phát ngôn có thể bị hiểu sai hoặc mất hoàn toàn giá trị thông tin.

Theo quan điểm ngôn ngữ học hiện đại, ngữ cảnh không chỉ là phần bao quanh văn bản mà còn bao gồm cả những gì nằm ngoài ngôn ngữ, chẳng hạn như mối quan hệ xã hội giữa người nói và người nghe, thời điểm, địa điểm, và các chuẩn mực văn hóa. Do đó, ngữ cảnh không phải là yếu tố phụ, mà là thành phần cốt lõi quyết định cách hiểu nghĩa của ngôn ngữ trong thực tế.

Chẳng hạn, câu “Tôi đang lạnh” sẽ mang các ý nghĩa rất khác nhau nếu:

• Nói khi đang ở trong phòng điều hòa giữa mùa hè
• Nói giữa một buổi dã ngoại lạnh giá
• Nói khi người nghe đang cầm điều khiển máy sưởi

Ngữ cảnh cung cấp thông tin ẩn để người tiếp nhận diễn giải đúng mục đích hoặc yêu cầu được gửi gắm trong câu nói.

Phân loại ngữ cảnh

Ngữ cảnh có thể được phân chia theo nhiều tiêu chí, trong đó cách phân loại phổ biến nhất là chia theo tính chất ngôn ngữ và ngoài ngôn ngữ. Hai loại ngữ cảnh chính thường được nhắc đến là:

• Ngữ cảnh ngôn ngữ (linguistic context): Là phần văn bản hoặc lời nói xung quanh một đơn vị ngôn ngữ, giúp xác định nghĩa của đơn vị đó. Ví dụ, từ "đá" trong "tôi đá quả bóng" và "uống nước đá" có nghĩa khác nhau, tùy thuộc vào văn cảnh từ ngữ xung quanh.
• Ngữ cảnh ngoài ngôn ngữ (extralinguistic context): Bao gồm thông tin như người nói là ai, hoàn cảnh giao tiếp như thế nào, mục tiêu của phát ngôn là gì, và cả các yếu tố văn hóa hoặc xã hội ảnh hưởng đến cách giải mã thông tin.

Một số nhà ngôn ngữ học còn đề xuất những dạng ngữ cảnh bổ sung như:

• Ngữ cảnh tâm lý: Trạng thái tinh thần, cảm xúc của người nói và người nghe.
• Ngữ cảnh xã hội: Địa vị, mối quan hệ giữa các bên tham gia giao tiếp.
• Ngữ cảnh văn hóa: Hệ giá trị, niềm tin và chuẩn mực hành vi phổ biến trong một cộng đồng.

Dưới đây là bảng so sánh giữa hai loại ngữ cảnh cơ bản:

Loại ngữ cảnh	Thành phần	Vai trò
Ngữ cảnh ngôn ngữ	Từ, cụm từ, câu xung quanh	Giúp xác định nghĩa chính xác trong nội dung văn bản
Ngữ cảnh ngoài ngôn ngữ	Người nói, thời gian, địa điểm, tình huống	Hỗ trợ giải thích mục đích, hàm ý, và hành vi giao tiếp

Vai trò của ngữ cảnh trong ngôn ngữ học

Ngữ cảnh là cơ sở để giải mã thông điệp ngôn ngữ trong giao tiếp thực tế. Không có ngữ cảnh, nhiều câu nói sẽ trở nên mơ hồ hoặc vô nghĩa. Khả năng hiểu được ý nghĩa thực sự của một phát ngôn phụ thuộc trực tiếp vào khả năng giải mã ngữ cảnh liên quan. Đây là lý do vì sao các hệ thống học máy hiện đại – như chatbot hoặc trợ lý ảo – phải liên tục học cách mô hình hóa ngữ cảnh.

Trong lý thuyết ngữ nghĩa, một từ hoặc cụm từ không mang một nghĩa tuyệt đối, mà là một phổ các khả năng nghĩa phụ thuộc vào ngữ cảnh. Ngữ cảnh giúp người nghe "chọn" đúng nghĩa phù hợp trong số các nghĩa khả dĩ. Ví dụ:

• “Quả táo” trong lớp học mỹ thuật có thể hiểu là biểu tượng nghệ thuật.
• “Quả táo” trong cuộc trò chuyện về điện thoại có thể ngụ ý đến công ty Apple.

Cùng một cấu trúc ngôn ngữ, nhưng nghĩa được xác lập khác nhau tùy vào ngữ cảnh sử dụng.

Ngữ cảnh cũng đóng vai trò trung gian giữa ý định giao tiếp và tín hiệu ngôn ngữ. Điều này đặc biệt quan trọng trong các trường hợp như:

1. Phát ngôn gián tiếp (indirect speech acts)
2. Nói đùa, mỉa mai hoặc ẩn dụ
3. Chuyển đổi vai trò trong hội thoại (turn-taking)

Nếu không có sự giải mã đúng ngữ cảnh, người nghe có thể hiểu sai hoàn toàn ý định của người nói.

Ngữ cảnh trong ngữ nghĩa học

Trong lĩnh vực ngữ nghĩa học (semantics), ngữ cảnh giúp phân biệt giữa nghĩa biểu đạt (literal meaning) và nghĩa hàm ẩn (implied meaning). Các lý thuyết hiện đại đều khẳng định rằng không thể giải thích nghĩa ngôn ngữ chỉ dựa vào cấu trúc câu, mà cần xét đến toàn bộ khung ngữ cảnh.

Một ví dụ tiêu biểu là lý thuyết hành động ngôn từ (Speech Act Theory) của J.L. Austin và J.R. Searle. Theo lý thuyết này, mỗi phát ngôn không chỉ đơn thuần là cung cấp thông tin, mà còn là một hành động xã hội như ra lệnh, hứa hẹn, xin lỗi. Hiệu lực của hành động này phụ thuộc trực tiếp vào ngữ cảnh sử dụng. Ví dụ:

• Câu “Tôi sẽ đến đúng giờ” có thể là lời hứa, lời xác nhận, hoặc chỉ là thông báo, tùy vào ngữ cảnh.

Ngữ cảnh cũng là thành phần thiết yếu trong lý thuyết khung (frame semantics), nơi các đơn vị ngôn ngữ được hiểu là các chỉ báo đến các cấu trúc nhận thức lớn hơn. Ví dụ, từ “mua” không chỉ là hành động chuyển giao hàng hóa, mà còn gợi ý một bối cảnh bao gồm người mua, người bán, món hàng, tiền bạc và mục đích mua.

Ngữ cảnh trong ngữ dụng học

Ngữ dụng học (pragmatics) nghiên cứu mối quan hệ giữa ngôn ngữ và ngữ cảnh trong hành vi giao tiếp. Khác với ngữ nghĩa học, vốn quan tâm đến nghĩa “tĩnh” của từ và cấu trúc câu, ngữ dụng học tập trung vào việc ngôn ngữ được sử dụng như thế nào trong thực tế, và ngữ cảnh đóng vai trò trung tâm trong việc định hình nghĩa của các phát ngôn.

Một trong những khái niệm cốt lõi trong ngữ dụng học là "nghĩa ngụ ý" (implicature) – những điều không được nói ra trực tiếp nhưng có thể được suy ra dựa trên ngữ cảnh. Nhà ngôn ngữ học H.P. Grice đã đưa ra các "phương châm hội thoại" (conversational maxims), bao gồm:

• Phương châm lượng: Cung cấp đủ thông tin, không nhiều quá, không ít quá.
• Phương châm chất: Chỉ nói điều mình tin là đúng.
• Phương châm quan hệ: Nói điều có liên quan.
• Phương châm cách thức: Diễn đạt rõ ràng, tránh mơ hồ.

Nếu một phát ngôn vi phạm một trong các phương châm này, người nghe sẽ sử dụng ngữ cảnh để suy luận ra thông điệp ẩn.

Ví dụ: Nếu ai đó hỏi “Bạn có thích món này không?” và người kia trả lời “Nó khá... đặc biệt,” thì câu trả lời mập mờ này khiến người nghe phải dựa vào ngữ cảnh để suy ra rằng có thể người nói không thích món ăn, nhưng muốn lịch sự. Sự không rõ ràng chỉ trở nên có nghĩa khi được đặt trong tình huống giao tiếp cụ thể.

Ngữ cảnh trong xử lý ngôn ngữ tự nhiên (NLP)

Trong lĩnh vực trí tuệ nhân tạo, đặc biệt là xử lý ngôn ngữ tự nhiên (Natural Language Processing – NLP), ngữ cảnh là yếu tố thiết yếu để các mô hình máy học hiểu được văn bản một cách chính xác. Các hệ thống NLP truyền thống thường chỉ xử lý từng câu độc lập, dẫn đến việc hiểu sai hoặc không nắm bắt được ý nghĩa đầy đủ của văn bản.

Những mô hình tiên tiến hiện nay, như BERT (Bidirectional Encoder Representations from Transformers) và GPT (Generative Pre-trained Transformer), được thiết kế để học và xử lý ngữ cảnh trong cả hai chiều – trái và phải – của một câu hoặc đoạn văn. Cơ chế attention trong transformer cho phép mô hình xác định được từ nào trong ngữ cảnh ảnh hưởng mạnh nhất đến nghĩa của từ đang xét.

Ví dụ: Trong cụm “apple pie” và “Apple Inc.”, từ “Apple” mang nghĩa hoàn toàn khác nhau. Mô hình ngôn ngữ hiện đại phải dựa vào ngữ cảnh xung quanh để phân biệt đây là tên một món ăn hay tên một công ty công nghệ.

Tham khảo chi tiết về mô hình BERT tại: https://arxiv.org/abs/1810.04805

Một bảng so sánh dưới đây minh họa các cách tiếp cận mô hình hóa ngữ cảnh:

Phương pháp	Cách xử lý ngữ cảnh	Ứng dụng tiêu biểu
Bag-of-Words	Bỏ qua trật tự từ, không xét ngữ cảnh	Phân loại văn bản đơn giản
Word2Vec	Xét ngữ cảnh cục bộ trong cửa sổ từ	Phân cụm từ tương tự
Transformer (BERT, GPT)	Hiểu toàn bộ ngữ cảnh đoạn văn	Chatbot, dịch máy, tóm tắt văn bản

Ngữ cảnh trong giao tiếp đa ngữ và liên văn hóa

Giao tiếp liên văn hóa đòi hỏi người nói phải đặc biệt nhạy cảm với ngữ cảnh. Những yếu tố như lễ nghi, mức độ trực tiếp hay gián tiếp, và quy tắc ứng xử có thể khác biệt hoàn toàn giữa các nền văn hóa, dẫn đến hiểu lầm nếu ngữ cảnh không được đánh giá đúng.

Ví dụ, trong văn hóa Nhật Bản, người nói thường tránh nói “không” trực tiếp để giữ thể diện cho người nghe. Ngược lại, trong văn hóa Đức hoặc Mỹ, sự thẳng thắn được đánh giá cao. Một câu trả lời mơ hồ như “Tôi sẽ suy nghĩ thêm” có thể được hiểu là lời từ chối lịch sự ở châu Á, nhưng là dấu hiệu chưa quyết định ở phương Tây.

Bảng minh họa dưới đây cho thấy sự khác biệt trong cách xử lý ngữ cảnh giữa các nền văn hóa:

Nền văn hóa	Đặc điểm ngữ cảnh	Hệ quả giao tiếp
Văn hóa phương Tây	Ngữ cảnh thấp (low-context): thông tin được nói rõ ràng	Cần nói chính xác, không dựa nhiều vào hàm ý
Văn hóa châu Á	Ngữ cảnh cao (high-context): thông tin ngụ ý, cần suy diễn	Cần hiểu qua hàm ý, thái độ và tình huống

Ngữ cảnh và đa nghĩa

Tính đa nghĩa trong ngôn ngữ là một hiện tượng phổ biến, và ngữ cảnh là công cụ chính để phân biệt các nghĩa khác nhau của cùng một từ hoặc cụm từ. Từ “bạc” có thể là kim loại, hành động phản bội, hoặc chỉ màu sắc – chỉ ngữ cảnh mới giúp xác định chính xác nghĩa cần dùng.

Ngữ cảnh giúp loại trừ các phương án nghĩa không phù hợp và tăng khả năng giải mã chính xác. Trong các hệ thống máy dịch hoặc nhận dạng tiếng nói, nếu không xử lý ngữ cảnh hiệu quả, mô hình dễ chọn sai nghĩa, dẫn đến bản dịch ngớ ngẩn hoặc thiếu tự nhiên.

Một ví dụ:

• Câu “Anh ấy cầm chìa khóa và mở…”

Ở đây, từ “mở” có thể đi với “cửa”, “xe”, hoặc “hộp”, nhưng chỉ khi biết đầy đủ ngữ cảnh (ví dụ: anh ấy đang đứng trước xe ô tô) thì ta mới xác định đúng đối tượng.

Ngữ cảnh trong logic và triết học ngôn ngữ

Trong triết học ngôn ngữ, ngữ cảnh không chỉ là phụ trợ cho ngôn ngữ mà là thành phần tạo nghĩa. Ludwig Wittgenstein đã viết rằng “nghĩa là cách sử dụng trong ngôn ngữ,” tức là không thể tách biệt ngôn ngữ khỏi ngữ cảnh sử dụng. Quan điểm này đặt nền móng cho các lý thuyết hiện đại về ngôn ngữ học triết học.

H.P. Grice, như đã nêu ở phần ngữ dụng học, nhấn mạnh rằng nghĩa không thể tách rời khỏi mục đích giao tiếp. Những gì được nói chỉ là “phần nổi của tảng băng,” phần còn lại – động cơ, kỳ vọng, bối cảnh xã hội – nằm dưới mặt nước và cần người nghe diễn giải.

Một số nhà logic học mô hình hóa ngữ cảnh thông qua các thế giới khả dĩ trong logic mô thức. Cấu trúc mô hình tiêu chuẩn: $M = (W, R, V)$ trong đó:

• $W$: Tập hợp các thế giới khả dĩ
• $R$: Quan hệ truy cập giữa các thế giới
• $V$: Hàm gán giá trị chân trị

Qua đó, một phát ngôn có thể đúng trong thế giới này nhưng sai trong thế giới khác, phụ thuộc vào ngữ cảnh quy chiếu.

Ngữ cảnh trong logic không chỉ dừng ở mô thức mà còn mở rộng sang lý thuyết ngữ nghĩa chỉ mục (indexical semantics), nơi các yếu tố như “tôi”, “ở đây”, “bây giờ” được giải nghĩa thông qua điểm nhìn (context of utterance).